Οδοιπορικό στην ιατρική και στην νοσηλευτική στην αρχαία Ελλάδα

Η Νοσηλευτική είναι η τέχνη και η επιστήμη της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και περιποίησης ασθενών ή με ειδικές ανάγκες και γενικά αναξιοπαθούντων ατόμων σύμφωνα με τις οδηγίες των θεραπόντων ιατρών. Βασικοί στόχοι της Νοσηλευτικής είναι η προαγωγή της υγείας, η πρόληψη της ασθένειας, η φροντίδα ασθενών, αναπήρων, ανθρώπων που πεθαίνουν, η διατήρηση της ζωής, η ανακούφιση του πόνου, η υπεράσπιση του ασθενή, η διαμόρφωση ασφαλούς περιβάλλοντος, η έρευνα, η συμμετοχή στη διαμόρφωση πολιτικής υγείας στη διαχείριση ασθενών καθώς και η εκπαίδευση.

Νοσηλεύω σημαίνει φροντίζω περιποιούμαι, προσφέρω ιατρική ή νοσοκομειακή βοήθεια σε ασθενή. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ρήμα «θεραπεύω» στην αρχαϊκή του εκφορά σήμαινε παρέχω φροντίδα εξ ου και το ουσιαστικό «θεραπαινίς», δηλαδή υπηρέτρια ή δούλη που παρείχε φροντίδες στους ασθενείς με την Αρχαιοελληνική εννοιολογική σημασία. Προλογίζοντας την ιχνηλάτηση της Νοσηλευτικής στην αρχαία Ελληνική – Ελληνιστική ιστορική περίοδο πρέπει να τονιστεί ότι τα όρια της Νοσηλευτικής και της Ιατρικής ήταν δυσδιάκριτα και οι θεραπευτές – γυναίκες και άνδρες – ασκούσαν ένα κράμα και των δύο.

Η Ελλάδα με τον πολιτισμό και την μακραίωνη ιστορία της αποτελεί το λίκνο του Ευρωπαϊκού και Παγκόσμιου πολιτισμού, η οποία έχει προικίσει τη νοσηλευτική με τις καταβολές των ανθρωπιστικών αξιών που διέπουν τη φροντίδα των ασθενών στην Ελληνική παράδοση. Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε την απαρχή αυτού που σήμερα έχει εμφυσηθεί στους Έλληνες νοσηλευτές ενός μεγάλου σεβασμού για την ανθρώπινη ζωή και φροντίδα  της. Οι έννοιες «νοσηλευτική και γυναίκες» ήταν άρρητα συνδεμένες συναισθηματικά μεταξύ τους από την εποχή της Αρχαίας Ελλάδας μέχρι πρόσφατα. Πεδίο της άσκησης του έργου της φροντίδας των ασθενών από τις γυναίκες ήταν ο κλειστός χώρος της οικίας για την οποία κυριαρχούσε η φιλοσοφική – κοινωνιολογική άποψη γνωστή ως η ρήση «τα εν οίκω μη εν Δήμω» με αποτέλεσμα η διάσωση ελάχιστων ή έμμεσων μαρτυριών σε γραπτά κείμενα μέχρι σήμερα, όσον αφορά στην άσκηση της Νοσηλευτικής στην αρχαία Ελλάδα. Παρόλα αυτά η συνάφεια της γυναικείας φύσης και έκφρασης μ’ αυτό που λέγεται φροντίδα ασθενούς όσον αφορά στην Ελληνική πολιτιστική κληρονομιά εντοπίζεται στο αρχαιοελληνικό πάνθεον, προσωποποιημένη σε ανθρωπόμορφες γυναικείες θεότητες του ανθρωποκεντρικού πολιτισμού και θρησκευτικής αντιληπτικότητας των αρχαίων Ελλήνων.

Η μελέτη της εξελικτικής πορείας των πρώτων λαών της Γης και ειδικά αυτών που έχουν μορφοποιήσει τη θρησκεία τους μέσω της Μυθολογίας, δείχνει μία τάση αυτών των λαών για ταύτιση της Θρησκείας με την Ιατρική. Η πλειοψηφία των πρώτων λαών κατατάσσει την ιατρική στην κατώτατη βαθμίδα και δεν την αναπτύσσει σε ανάλογο βαθμό, ώστε να είναι ωφέλιμη για την ανθρωπότητα. Σε ορισμένους λαούς η ιατρική ήταν ανύπαρκτη έως μηδαμινή αναγιγνώσκοντας το έργο του Ηρόδοτου Ιστορία 197 σκιαγραφώντας κοινωνίες των οποίων το θεραπευτικό σύστημα βασίζονταν στην αλληλεγγύη και στις υποκειμενικές φήμες.

Εξαίρεση αποτελεί η αρχαία Ελλάδα, η οποία θέτει από τους προ-Ομηρικούς χρόνους την ιατρική ιδέα και τη φροντίδα των ασθενών σε περίοπτη θέση και ο Ιατρός είναι άνθρωπος με «θεϊκές» ικανότητες, ένας μικρός ή μεγαλύτερος «Θεός». Αυτό προσδίδει βαρύνουσα σημασία δια την ανθρωπότητα, διότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν αυτοί που με τον λαμπρό τους πολιτισμό έθεσαν τις συμπαγείς βάσεις της ιατρικής και της νοσηλευτικής με επίκεντρο τον άνθρωπο (ανθρωποκεντρισμός).

Η άσκηση της νοσηλευτικής στην αρχαία Ελλάδα είχε μία τριπολική διάσταση. Νοσηλευτική φροντίδα παρεχόταν: α) «εν οίκω» στα στενά πλαίσια της οικογένειας, β) εν καιρώ πολέμου στα πεδία των μαχών από απλούς πολίτες, οπλίτες, ευγενείς οι οποίοι κατείχαν γνώσεις της θεραπευτικής και της φροντίδας ασθενών και γ) σε πρώιμης μορφής οργανωμένα νοσοκομεία (θεραπευτήρια, Ασκληπιεία, ιατρεία, ιερούς ναούς) άλλοτε αμισθί, άλλοτε υπό τη μορφή «αναθημάτων», άλλοτε συνδυασμού και των δύο υπό την μορφή υλικών και ηθικών αμοιβών (δωρεάν και συμβολικής αμοιβής αντίστοιχης της οικονομικής καταστάσεως ή ικανοποιήσεως του ασθενή) αναλόγως  της κοινωνικής αναγνωρησιμότητας και των βιοηθικών αντιλήψεων για το ρόλο του ιατρού και του θεραπευτή «νοσηλευτή» της εκάστοτε περιόδου.

Η θεραπευτική των αρχαίων Ελλήνων εξελίχθηκε σε τρείς ιστορικές περιόδους: Ι. Προϊπποκρατική περίοδος (3000 π.Χ. – 5^ος αιώνα π.Χ.), ΙΙ. Ιπποκρατική (5^ος – 3^ος π.Χ. αιώνας): συμπίπτει με το απόγειο του Ελληνικού Πολιτισμού και ΙΙΙ. Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική  (3^ος π Χ. αιώνας), συμπίπτει με το αποκορύφωμα του Ελληνικού Πολιτισμού.

Κορυφαίες προσωπικότητες της αρχαίας Ελλάδος όπως θεραπαινίδων, νοσηλευτών, ιατρών, ιατροφιλόσοφων, τραγικών ή κωμικών ποιητών, φυσιολόγων, χημικών, φυσικών, ιστορικών, ποιητών επικών ή λυρικών έργων, βοτανολόγων, φαρμακολόγων, νομοθετών κ.ά. αρχαίων Ελλήνων που συνέβαλαν ή ξεχώρισαν με το έργο τους ασχολήθηκαν άμεσα ή έμμεσα με τη θεραπεία των ασθενών παραθέτοντας τις απόψεις ιατροφιλοσοφικές, επιστημονικές καινοτομίες, ανακαλύψεις, αναφορές τους στην υπηρεσία των «υπηρετών» της Υγείας με σκοπό την Υγεία ψυχική και σωματική. Επιγραμματικά αναφέρουμε:

13^ος αιώνας π.Χ.: Αμφιάραος, Ασκληπιός, Ηπιόνη, Ορφέας, Χείρων ο Κένταυρος,12^ος αιώνας π.Χ.: Αίγλη, Ακεσώ, Ιασώ, Μαχάων, Πανάκεια, Ποδαλείριος, Τελέσφορος, Υγεία, 8^ος αιώνας π.Χ.: Όμηρος, 7^ος αιώνας π.Χ.: Ησίοδος, Σόλων, Ζάλευκος, 6^ος αιώνας π.Χ.: Αισχύλος, Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης, Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος, Αναξιμένης ο Μιλήσιος, Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, Ηράκλειτος ο Εφέσιος, Θαλής ο Μιλήσιος, Κλεόβουλος ο Λίνδιος, Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, Πυθαγόρας ο Σάμιος, Φερεκύδης ο Βάβυος, 5^οςαιώναςπ.Χ.: Αναξαγόρας, Αριστοφάνης, Αρχέλαος, Δημοκήδης, Δημόκριτος, Ευριπίδης, Ηρόδοτος, Ιπποκράτης ο Κώος, Λεύκιππος, Μέλισσος ή Μέλιστος, Παρμενίδης, Σοφοκλής, Σωκράτης, Φιλόλαος, 4^ος αιώνας π.Χ.: Αριστοτέλης, Επίκουρος, Ερυξίμαχος, Ηρακλείδης ο Ποντικός, Πλάτων, 3^ος αιώνας π.Χ.: Ερασίστρατος, Ηρόφιλος, Θεόφραστος ο Ερέσιος, Θρασύας ιατρός, Μένων, Στράτων ο Λαμψακηνός, Χρύσιππος ο φιλόσοφος, 2^ος αιώνας π.Χ.: Κρατεύας, 1^ος αιώνας π.Χ.: Ασκληπιάδης ο Βιθύνιος, 1^ος αιώνας μ.Χ.: Αθηναίος ο Ατταλειάτης, Αρεταίος ο Καππαδόκης, Διοσκορίδης, Πλίνιος Γάιος, 2^ος αιώνας μ.Χ.: Γαληνός.

Η αποτύπωση των γνώσεων της ιατρικής – νοσηλευτικής εκτός των αρχαίων κειμένων μας είναι γνωστή κι από διασωθέντα αναθήματα καθώς και από ειδικές πλάκες (στήλες), αγάλματα, χειρουργικά εργαλεία, παραστάσεις αγγείων, τοιχογραφιών, ανάγλυφων αναπαραστάσεων, νομισμάτων, αδιάψευστους μάρτυρες της φροντίδας των ασθενών στην αρχαία Ελλάδα. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι μία Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, του αγγειοπλάστη Σωσία περί το 500 π.Χ., όπου  αναπαρίστανται ο Αχιλλέας να επιδένει τραύμα στο βραχίονα του επιστήθιου φίλου και συμπολεμιστή Πατρόκλου. Στις τοιχογραφίες των ανακτόρων του Μίνωα στην Κνωσό υπάρχουν αναπαραστάσεις οφιοκρατουσών γυναικείων θεϊκών μορφών με θεραπευτικές ιδιότητες. Από τις αρχαιολογικές σκαπάνες ήρθε στο φως  ανεπτυγμένο δίκτυο ύδρευσης αποχέτευσης στην Κνωσό συμβάλλοντας με το σύστημα αυτό στη δημόσια υγεία και πρόληψη λοιμωδών νοσημάτων. Ο Πλίνιος 1^ος αιών μ.Χ. μας πληροφορεί ότι η Κρήτη υπήρξε πατρίς δένδρων με θεραπευτικές ιδιότητες και οι Κρήτες ήσαν γνώστες φυτών με ιαματικές ιδιότητες όπως το ασπλήνιο, το δαύκο, το δίκταμο. Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου βρέθηκαν το 1883 μ.Χ. από τον αρχαιολόγο κ. Καββαδία δύο μεγάλες πλάκες του 4^ου αιώνα π.Χ. με περιγραφές 43 ιαμάτων διαφόρων νόσων. Την παρουσία παρόμοιων στηλών βεβαιώνουν οι αρχαίοι περιηγητές  Στράβων, Παυσανίας, Πλίνιος.

Ι. Προϊπποκρατική ιστορική περίοδος (3000 π.Χ. – 5^ος αιώνας π.Χ.):

Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία η Ήρα, η μητέρα όλων των θεών, λατρευόταν στο Άργος ως η προστάτις όλων αυτών που ασκούσαν θεραπευτική, η θεά Δήμητρα και η Άρτεμις ήταν η προστάτιδες των μητέρων και των παιδιών, η θυγατέρα της Περσεφόνη θεράπευε πόνους των δοντιών και των οφθαλμών, η θεά «γλαυκώπις» Αθηνά θεράπευε την τύφλωση («γλαυκώπις» η ρίζα του ονόματος της οφθαλμολογικής πάθησης «Γλαύκωμα»), η Λητώ ήταν προστάτιδα των χειρουργικών τεχνών, η Ελευθερώ ή Ειλειθυία ήταν αρωγός των γυναικών κατά τον τοκετό και των εγκυμονουσών γυναικών, η Αφροδίτη προστάτευε τον έρωτα σαν έννοια σημαντική για την ψυχοσωματική ισορροπία, τόσο για το σώμα – ύλη, όσο και για το σώμα – ψυχή εξ ου και ο ιατρικός όρος σήμερα «Αφροδίσια νοσήματα». Η ιατρική τριάδα του Ολύμπου, οι “τρισσοί Αλεξίοιροι” είναι ο Απόλλων Ιητήρ, ο Παίων των Θεών ιητήρ-όπως αναφέρεται στην Ιλιάδα – η Παλλάδα Αθηνά ή Υγεία και η Άρτεμις. Σχετικά με τον Απόλλωνα ήταν μία εξέχουσα θεότητα της ιατρικής ,φρόντιζε για την υγεία των ανθρώπων, ήταν δημιουργός της θεραπευτικής με ανάλογους ιατροθρησκευτικούς θεσμούς προς τιμήν του, κάτι παρεμφερές με τη σημερινή άποψη της θεοσεβούμενης αντίληψης. «Η προσβολή-ύβρη του Θεού επιφέρει αρρώστια ή θάνατο. Αντίθετα η πίστη ο σεβασμός και η απόδοση τιμών στο Θεό επιφέρει το ύψιστο αγαθό της ανθρώπινης ζωής την Υγεία». Ο Ασκληπιός γεννηθείς στην Τρίκκη της Θεσσαλίας ίσως το 1300 π.Χ., ήταν ο θεός της ιατρικής, γόνος του έρωτα του Απόλλωνα με την Κορωνίδα σύμφωνα με αναφορές του Ησίοδου («Ηοίαι) και του Πινδάρου (Πυθιονί και ωδή Γ΄). Η σύζυγός του η Ηπιόνη μαζί με την θυγατέρα της Ιασώ ανακούφιζαν με τις φροντίδες τους αυτούς που πονούσαν, ενώ από τις άλλες κόρες του Ασκληπιού η μεν Υγεία αντιπροσώπευε το ύψιστο αγαθό της υγείας των ανθρώπων, η δε Πανάκεια θεράπευε κάθε νόσο, η Αίγλη προσέφερε λάμψη, ακτινοβόλημα, λαμπρή φήμη, μεγαλοπρέπεια, μεγαλείο, η Ακεσώ η θεραπεύτρια, τα ονόματα των οποίων συσχετίζονται με την υγεία και τη γιατρειά. Υιοί του ήταν ο Μαχάων ο πρώτος χειρουργός, ενώ ο αδελφός του Ποδαλείριος θεράπευε τις «αόρατες πληγές», ακόμη και εκείνες της ψυχής αντίστοιχος του σημερινού παθολόγου, ο Τελεσφόρος αντίστοιχος του σημερινού νοσηλευτή, ο Ιανίσκος, ο Αλεξήνωρ και Άκεσις Σύμβολό του ήταν ο κυκλοτερώς ελισσόμενος όφις σε ράβδο που παραμένει ακόμη και σήμερα σύμβολο της Ιατρικής.

Στα Ομηρικά Έπη αναφέρονται τα πρώτα στοιχεία για την Ιατρική και την Νοσηλευτική στην αρχαία Ελλάδα. Ο Χείρων ο Κένταυρος διδάσκει περί το 1300 π.Χ. την Ιατρική στον Ασκληπιό Αχιλλέα, Ιάσωνα, Ηρακλή, Πηλέα, Διόσκουρο. Αναφορές για τον Χείρωνα Κένταυρο εντοπίζουμε σε κείμενα του Ησίοδου («Χείρωνος Υποθήκαι»), Πίνδαρου, Ομήρου (Ιλιάδα ραψωδίαι Β 731, Δ 194, 219, Λ 518 ,Λ 832 Π 143, Τ 390), Πλούταρχου και μεταγενέστερα του Γαληνού Κλαύδιου. Ήταν ο «Προμηθέας της Ιατρικής» που χάρισε στους ανθρώπους τη θεραπεία των ασθενειών. Ο ίδιος ο Όμηρος κατάγεται από οικογένεια Ασκληπιάδων. Οι υιοί του Ασκληπιού ο Μαχάων και ο Μελάμπους ασκούν και διδάσκουν την Ιατρική. Ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος ακολουθούν τον Αγαμέμνονα βασιλιά του Άργους στην Τροία, προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες στους τραυματισμένους Αχαιούς μαχητές με χαρακτηριστική την περίπτωση τραυματισμού του Μενέλαου βασιλιά της Σπάρτης και την αναζήτηση του Μαχάονα, για τη θεραπεία, από τον Ταλθύβιο με εντολή του βασιλιά Αγαμέμνονα. Ο δε Ποδαλείριος ήταν ο πρώτος ο οποίος διέγνωσε τη μανία του Αίαντα (Ιλιάδα, Ραψωδίες Δ, 189-219 Μαχάων Β 732, Δ 193, 200, Λ 506, 512, 517, 598, 613, 833, Ξ 3 Ποδαλείριος Β 732 Λ 833). Ο Όμηρος εξιστορεί τουλάχιστον 100 περιπτώσεις τραυματισμών και θεραπευτικών μέσων που αναφέρουν την εξοικείωσή του με την ανατομία και τους τρόπους θεραπείας των βίαιων «πολεμικών» τραυμάτων με αποτέλεσμα μέχρι σήμερα η Διεθνής ιατρική ορολογία να περικλείει σημαντικότατο αριθμό Ομηρικής προελεύσεως ονομασίες  τραυμάτων, καταγμάτων, ανατομικών όρων και για πρώτη φορά εμφανίζονται ορολογίες όπως «απολυμαίνεσθαι», «Κενταύριο», «υοσκύαμος». Γίνεται διάκριση των ιατρικών ειδικοτήτων, της παθολογίας (Ποδαλείριος), της χειρουργικής (Μαχάων) και της νοσηλευτικής (Τελέσφορος). Περιγράφονται σχεδόν όλα τα είδη των τραυμάτων (140 συνολικά), της περίθαλψης ή θεραπείας σοβαρών σωματικών και ψυχικών προβλημάτων υγείας σε συνθήκες πολεμικής αναμέτρησης που οφείλονται στα όπλα της εποχής και στην ψυχοσωματική εξουθένωση των πολεμιστών. Τραύματα της κεφαλής, του τραχήλου, των άκρων, του θώρακα, των εσωτερικών οργάνων που μάλιστα χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα επικίνδυνα, κατάγματα του μηριαίου, της κνήμης, των οστών της ποδοκνημικής αρθρώσεως, των γονάτων κ.ά.

Τα τραύματα διακρίνονται σε επιπόλαια ή βαθιά, σε επικίνδυνα και μη, σε διαμπερή ή τυφλά. Πολλοί από τους ανατομικούς όρους εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και σήμερα όπως μέτωπο, φρύδι, οφθαλμός, ρίνα, κρόταφος, αυχένας, οσφύ, κλείδα, ώμος, στέρνο, στήθος, στόμαχος, λαπάρα, όζος, ισχύον, κοτύλη, μηρός, γόνατο, κνήμη, κλείδωση, βραχίονας, αγκώνας, ωλένη, καρπός, δάχτυλα, χείρα, πόδι, νεύρα, τένοντες, μύες, καρδιά. «Αχίλλειος πτέρνα» «ιατρός» «Ίων» Ιητήρ» «Ιάομαι»=ο θεραπεύων Ιατρός είναι ομηρική λέξη (Ομήρου Ιλιάδα, Π.2=Α.514 και αλλού). Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια παρουσιάζονται οργανωτικές και διοικητικές αρχές περίθαλψης στα πεδία των μαχών, με τη μορφή μονίμων χειρουργείων «κλισίας» και ειδικών φορείων μεταφοράς ασθενών. Η μεταφορά δηλώνονταν με τη χρήση του επιρρήματος «φοράδαν», δηλαδή με φορείο. Η λέξη «κλισίη» προέρχεται από τη λέξη κλίνη, που σημαίνει παράπηγμα, αυτοσχέδιο οίκημα.

Είναι προφανές ότι επρόκειτο για σταθμό Α’ Βοηθειών. «Ισχάνω» επικός τύπος του κρατώ, εμποδίζω, αναχαιτίζω, όπου η σύγχρονη και πλέον Διεθνής αντίστοιχη ιατρική λέξις είναι η καρδιακή πάθηση «Ισχαιμία». «Μερμίζω», «Κλονέω», «Εμπάσσω» «Καρέζω», «Δηλήμων», «Φοιτάω», «Διατριβώ», «Λάξ» «Αλλοφρονώ», «Θυμός», «Φρένας», «Κατευνάω», «Ειμένοι» αντίστοιχα του μεριμνώ, κλονίζω-κλονισμός, πασπαλίζω-έμπασις, αγγλιστί Care Ελληνιστί Φροντίδα – φροντίζω, αγγλιστί Delete Ελληνιστί Διαγραφή, φοιτητής, διατριβή, λάκτισμα, αλλόφρων, Θυμικό, Σχιζοφρένεια – Φρενοκομείο , κατευνάζω – κατευναστικά φάρμακα, ιματισμός «Κομίζω» =θεραπεύω, επιμελούμαι, περιποιούμαι, «Κομιδή – κομίζω ή κομέω» = φροντίζω, επιμελούμαι, η θεραπεία, η φροντίδα, η επιμέλεια ενός ατόμου. Η Ομηρική λέξη έχει διασωθεί στην καθομιλουμένη στις σύνθετες λέξεις διακομιδή, γηροκομώ, νοσοκομώ, γηροκομείο, πτωχοκομείο, φρενοκομείο, νοσοκομείο βρεφονηπιοκόμος νοσοκόμος, νοσοκόμα.

Στοιχεία για την ενασχόληση των γυναικών με την υγεία εντοπίζουμε και στα Ομηρικά Έπη. Στην Ιλιάδα του Ομήρου αναφέρεται η Αγαμήδη, θυγατέρα του βασιλέα Αιγέα, που ήταν γνώστης όλων των θεραπευτικών βοτάνων της γης και η Εκαμήδη, κόρη του βασιλέα της Τενέδου Αρσινόου, η οποία φρόντιζε τους τραυματίες του Τρωικού πολέμου. Η Ελένη της Σπάρτης έμαθε τα μυστικά των βοτάνων μαθητεύοντας στην Αίγυπτο δίπλα στην Πολυδάμα, φημισμένη θεραπεύτρια και βασίλισσα της Αιγύπτου (Όμηρος Ιλιάδα Λ΄739-741, Λ’ 624).

Στην Οδύσσεια η Κίρκη γνώριζε τις ιδιότητες των βοτάνων και μεταμόρφωσε σε χοίρους τους συντρόφους του Οδυσσέα, ενώ η μυθική Μήδεια ήταν γνώστης των μυστικών των βοτάνων σε τέτοιο βαθμό ώστε μνημονεύεται ως μάγισσα (Ευριπίδης, Μήδεια Στιχ. 385, 718, 789, 806.). Όταν επισκέφθηκε ο Τηλέμαχος την Ελένη, ψάχνοντας τα ίχνη του πατέρα του Οδυσσέα, αυτή απάλυνε το πόνο του με σταγόνες νηπενθίνης, «το νηπενθές», που έριξε στο κρασί του μαλακώνοντας τον πόνο και το θυμό του. (νηπενθίνη = στερητικό μόριο νη + πένθος – δηλαδή φάρμακο που διώχνει το πένθος την στενοχώρια, «αντίδοτο» που διώχνει τους πόνους της ψυχής, τις θλίψεις, κάτι σχετικό με το σημερινό αντικαταθλιπτικό φάρμακο) (Όμηρος Οδύσσεια Δ’ 220-232, Κ’ 203-574).

Η αρχή της νοσηλευτικής ανάγεται στα αναρρωτήρια της αρχαίας Ελλάδας, όπως του Αμφιάριου στο Μαυροδήλεσι του Ωρωπού, του Τροφωνίου κοντά στη Λειβαδιά και του Τιθόρεως στη Φωκίδα, όπου παρέχονταν κάποια μορφή οργανωμένης νοσηλείας στους καταφεύγοντας σ’ αυτά. Τα αναρρωτήρια αυτά προϋπήρχαν των Ασκληπιείων παρόλο που ο επικρατέστερος τρόπος νοσηλείας ήταν η κατ’ οίκον περίθαλψη. Στην Κλασική Ελλάδα η οργάνωση υπηρεσιών υγείας εκφράζεται μέσα από τους Ναούς-Θεραπευτήρια, τα Ασκληπιεία, όπου ασκούνταν η ιατρική ως μίγμα φυσικών δυνάμεων και παρατηρήσεων Στα Ασκληπιεία, όπου γίνονταν θεραπευτικές εργασίες, της όλης διαδικασίας προΐστατο ο Πρωθιερέας ή Μεγάλος Ιερέας και τον βοηθούσαν οι Πυροφόροι, που εκτελούσαν χρέη διακόνου και βοηθών στις ιατρικές εργασίες, οι Ιερομνήμονες και οι θεράποντες. Για τους θεράποντες πρέπει να πούμε ότι επρόκειτο για απλούς υπηρέτες ή υπηρέτες του ασθενή που ασκούσαν έργο της αποκλειστικής φροντίδας του. Σύμφωνα με στήλη που βρέθηκε στην Επίδαυρο υπάρχει αναφορά ενός υπηρέτη που συνόδευσε ασθενή κατά τη μεταφορά του από τις Φέρες της Θεσσαλίας στην Επίδαυρο. Αλλού αναφέρονται θεράποντες που έβγαλαν έξω από το Άβατο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου κάποιον ασθενή που πονούσε το πόδι του, βοηθώντας τον στην μετακίνηση του.

Οι θεράποντες κατείχαν ιατρική εμπειρία και βρίσκονταν στην Υπηρεσία του Ιερού, χωρίς οι ίδιοι να αποτελούν ιερείς και διέμεναν σε ειδικό οίκημα. Αναφέρεται ότι μέσα στην οργανωτική δομή των Ασκληπιείων υπήρχε η τάξη των «Ζακόρων» ή «νακόρων», οι οποίοι φρόντιζαν τους ασθενείς και τα καθήκοντά τους αποτελούσαν ένα μίγμα καθηκόντων υπηρετών και νοσοκόμων. Ο νακόρος ή ζακόρος δεν ήταν άντρας αλλά γυναίκα και το γυναικείο αυτό αξίωμα ήταν ετήσιο. Ασκληπιεία υπήρχαν διάσπαρτα (περίπου 300) στον αρχαίο Ελληνικό χώρο με επιφανέστερα στην Τρίκκη Θεσσαλίας, στην Επίδαυρο Αργολίδος στην Επίδαυρο Λιμηρά, στην Αθήνα, στην Ελευσίνα και στον Πειραιά της Αττικής, στην Κνίδο και στην Πέργαμο της Ιωνίας, στη Ρόδο, στην Κυρήνη της Λιβύης, στην Κώ, στον Κρότωνα και στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας, στη Γόρτυνα της Αρκαδίας, στη Μεσσήνη, στις Αχαρνές, στην Ταρσό, της Τιθορέας, της Τιτάνης, στη Σικυωνία, της Ναυπάκτου, της Λισού και της Λεβήνας στην Κρήτη, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Στην ουσία ήταν θεραπευτήρια και θα τα αποκαλούσαμε ως τα πρώτα νοσοκομεία και τους παρέχοντες θεραπεία, νοσηλεία, φροντίδα στους ασθενείς τους πρώτους ιατρούς, νοσηλευτές, νοσηλεύτριες.

ΙΙ. Ιπποκρατική ιστορική περίοδος (5^ος – 3^ος π.Χ. αιώνας): 

Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω και πιθανότατα στην παλιά πρωτεύουσα του νησιού, την Αστυπάλαια κοντά στη σημερινή Κέφαλο το 460 π.Χ. ή «κατά το πρώτο έτος των ογδοηκοστών Ολυμπιακών αγώνων» και πέθανε σε ηλικία 104 ετών γύρω στο 370 π.Χ. μεταξύ Λάρισας και Γυρτώνης. Πρώτος θέτει τις επιστημονικές βάσεις της Ιατρικής, θεμελιωτής της ιατρικής φιλοσοφίας, της βιοηθικής, της ηθικής δεοντολογίας και εξηγεί τις μεθόδους θεραπείας των ασθενειών. Η τεράστια συμβολή του είναι ότι διαχώρισε την ιατρική από τη θρησκεία και τον μυστικισμό και τη στήριξε στην παρατήρηση και τη λογική θέτοντας επίσης τις βάσεις της ιατρικής δεοντολογίας. (Όρκος του Ιπποκράτη). Η ορθολογιστική κατεύθυνση, παρά τις περιορισμένες γνώσεις της εποχής του στην ανατομία και τη φυσιολογία του ανθρώπου, του επέτρεψε να φτάσει σε εκπληκτικές διαγνωστικές μεθόδους και θεραπείες, η αξία των οποίων ακόμη και σήμερα αναγνωρίζεται και διδάσκεται.

Τα έργα του Ιπποκράτη χαρακτηρίζονται από πολύ σημαντικό επιστημονικό χαρακτήρα, δίνοντας πολύ μεγάλη σημασία στις ηθικές αρχές του Ιατρικού και κατ΄ επέκταση του νοσηλευτικού επαγγέλματος. Με πληθώρα λεπτομερειών δίδασκε στους μαθητές του την περιποίηση τραυμάτων με τη χρήση φαρμακευτικών μέσων (λ.χ. βρασμένο ύδωρ ή οίνος) όπως και την ατομική καθαριότητα των ασθενών. Εκτός από θεμελιωτής της υπό τον γενικότερο όρο Ιατρικής, έθεσε τις βάσεις της εξειδικευμένης ιατρικής, της Παθολογίας («Ιπποκράτειο προσωπείο» ασθενών με στρεπτοκοκκική περιτονίτιδα), της Χειρουργικής, της Ορθοπεδικής – Τραυματολογίας (Ιπποκράτειος ανάταξη της εξάρθρωσης του ώμου) και της επιδεσμολογίας (οι κανόνες της οποίας έχουν άμεση εφαρμογή στην σημερινή νοσηλευτική). Σε μερικά Ιπποκρατικά κείμενα ανιχνεύονται μαρτυρίες από γυναίκες σε θεραπευτικό ρόλο, οι οποίες αποκλειστικά παρείχαν φροντίδες σε γυναίκες, όπως η «ομφαλοτόμος» και η «ιητρεύουσα» [Ιπποκράτης «περί γυναικείων παθών», 1.46 (Λ 106), 1.68 (Λ 8.145)]. Η Archterberg υποστηρίζει ότι μεταγενέστεροι όπως ο Πλίνιος (50 μ.Χ.), ο Στράβων και ο Θεόφραστος στα κείμενά τους αναφέρουν ότι η βασίλισσα της Εφέσου Αρτεμισία, μπορούσε να θεραπεύσει πολλές γυναικολογικές παθήσεις και χρησιμοποιούσε για τον σκοπό ειδικά βότανα.

Στην Αρχαία Ελλάδα, αν και η κοινωνία ήταν καθαρά πατριαρχική, υπάρχει μία ιστορία ή και μύθος, που δείχνει ότι υπήρχε κάποια ανοχή πάνω στο θέμα της συμβολής της γυναίκας στη θεραπεία των ασθενών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο μύθος της Αγνοδίκης. «Στο δικαστήριο την υπερασπίστηκαν οι γυναίκες των κατήγορων με αποτέλεσμα στο τέλος της δίκης να αλλάξουν το νόμο, έτσι ώστε και οι ελεύθερες γυναίκες να έχουν το δικαίωμα φοίτησης σε ιατρικές σχολές». Οι Hefts και Jones υποστηρίζουν ότι στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν ειδικές νοσοκόμοι, οι τροφοί, που φρόντιζαν παιδιά. Ο Reinact κάνει μία μικρή αναφορά για τη νοσηλευτική στον αρχαίο κόσμο αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι «…αναμφισβήτητα οι γυναίκες, οι οποίες θα μπορούσε κανείς να πει ότι γεννήθηκαν αρωγοί των ασθενών, ήταν αυτές που εκτελούσαν εργασίες που αφορούσαν τη φροντίδα ασθενών για όλες τις ιστορικές εποχές», ενώ ο Delougery αναφέρει ότι «..στην αρχαία Ελλάδα οι νοσηλευτικές φροντίδες ήταν καθήκον των γυναικών του σπιτιού, ελεύθερων ή δούλων».

Ο Θουκυδίδης (4^ος αιώνας π.Χ.) αναφέρει ότι, τον καιρό επιδημίας πανώλους που ενέσκηψε στην Αρχαία Αθήνα, φροντίδες στους ασθενείς παρείχαν οι γυναίκες της οικογένειας, οι δούλοι και οι φίλοι τους (Θουκυδίδης, Ξυγγραφή 2.51). Ο Δημοσθένης (4^ος αιώνας π.Χ.) αναφέρεται σ’ ένα δικανικό λόγο του στην εμπλοκή των γυναικών σε θέματα φροντίδας. Αναφέρεται ένας Αθηναίος πολίτης ο Φράστωρ, όντας σοβαρά ασθενής, δέχτηκε τις φροντίδες από μία γυναίκα με την οποία συζούσε και για το λόγο αυτό κατέστησε σε γενικό κληρονόμο τον υιό που απέκτησε μαζί της. Ο Δημοσθένης ενεργώντας ως δικηγόρος της εποχής κάνει μία σημαντική αναφορά στη συμβολή των γυναικών σχετικά με την φροντίδα των νοσούντων, αναφέροντας χαρακτηριστικά «…όλοι γνωρίζετε πόσο πολύτιμες είναι οι γυναίκες στην ασθένεια όταν παραστέκονται και βοηθούν έναν άρρωστο άνθρωπο» (Δημοσθένης, Κατά Νεαρών, 59.55-60) Ο Ξενοφών (5^ος-6^ος αιώνας π.Χ.) αναφέρει τον Αθηναίο πολίτη ονόματι Ισόμαχο, που σε οδηγίες προς την νεαρά σύζυγό του, ανέφερε ότι μέσα στα συζυγικά καθήκοντά της για τη φροντίδα του οίκου ήταν να επιβλέπει και τη φροντίδα των ασθενών δούλων (Ξενοφών Οικονομικά 7.37).

Όπως η Ιατρική έτσι και η Νοσηλευτική χρησιμοποιεί την Ιπποκρατική Ιατρική ως πρόδρομό της και συχνά υποστηρίζεται ότι ο Ιπποκράτης δεν αναφέρει «νοσοκόμες νοσοκόμους» αλλά βοηθούς ιατρών ή «υπηρέται» της ιατρικής σε καμία περίπτωση με υποτελικό χαρακτήρα, αλλά ως χρήσιμο και πολύτιμο βοηθό του ιατρού στην θεραπεία του ασθενή. Οι Dock και Stewart αναφέρουν ότι ο Ιπποκράτης στα κείμενά του αναφέρει λεπτομερώς αυτό που σήμερα ονομάζουμε νοσηλευτική και τέχνη της νοσηλείας. Σχετικά με την ύπαρξη βοηθών οι αναφερόμενοι «Υπηρέται» ο Ιπποκράτης έδωσε σαφείς οδηγίες το πώς συνεργάζονταν με τον ιατρό, αναφέροντας χαρακτηριστικά από το έργο του «Χειρουργική». «Τα δ΄ες χειρουργιήν κατ΄ ιατρείον ΄ο ασθενέων ΄ο δρών΄οι ΥΠΗΡΕΤΑΙ΄ (!)…». «Χειρουργική» κατ΄ ιατρειον παρ.2 «Οι δε περί τον ασθενέοντα («Υπηρέται»), το μέν χειριζόμενον, ως αν δοκή ΄τοδε άλλο σώμα κατεχόντων, ως αν ατρεμέη, ακούοντες του εφεστεώτος» «Χειρουργική» κατ΄ ιατρειον παρ.6. Ο Πλάτωνας διαιρούσε την Ιατρική σε τέσσερις κλάδους την φαρμακευτική, την χειρουργική, την νοσογνωμική και τη βοηθητική, η δε τελευταία χαρακτηρίζει τη σημερινή νοσηλευτική.

ΙΙΙ. Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική ιστορική περίοδος (3^ος π Χ. αιώνας):

Οι μετά τον Ιπποκράτη ασχολούμενοι με την Ιατρική είναι οι γιοι του Θεσσαλός και Δράκων, ο γαμπρός του Πόλυβος, ο Διοκλής ο Καρύστιος, ο Πραξαγόρας, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος. Κατά την Ελληνιστική περίοδο από αναφορές του Πλούταρχου (1^ος αιώνας μ.Χ.) και του Αρριανού (2^ος αιώνας μ.Χ.) διαπιστώνουμε ότι ακόμη και ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος έδειξε μεγάλη έφεση στα μαθήματα της ιατρικής που του δίδαξε ο Αριστοτέλης και τα εφάρμοσε στη ζωή του. Στα πεδία των ενδόξων μαχών δίδασκε και έδινε συμβουλές, συνταγές για τη θεραπεία – φροντίδα, ο ίδιος στους τραυματίες οπλίτες του, πώς να υπομένουν τα τραύματά των με ολιγότερο πόνο και πώς να τα νοσηλεύουν, ώστε κατά γενική ομολογία η κλίση και η φύση του προς κάθε επιστήμη συνεπαγόμενης και της ιατρικής – νοσηλευτικής αποτελούσαν τα κυριότερα γνωρίσματα των αρετών του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Πλούταρχος «Αλέξανδρος» 8).

Κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου η σύνθεση των «υποστηρικτικών» δυνάμεων του στρατεύματος, εκτός των άλλων (τεχνητών μηχανικών, επιστημόνων, διανοούμενων, σοφών, ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών της εποχής του) τον ακολουθούσαν ιατροί κάτι σαν το σύγχρονο «εκστρατευτικό υγειονομικό στρατιωτικό σώμα», όπως ο Φίλιππος Ακαρνάνας, Κριτόδημος, Γλαυκίας, Αριστοτέλης, Παυσανίας Δράκων του Ιπποκράτους, Ιπποκράτης του Δράκοντος, Κριτόβουλος ο Κώος, Πείθων του Σωσικλέους κ.ά.. Ιδιαίτερης εκτιμήσεως, «προσωπικός» σήμερα θα λέγαμε, ιατρός του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν μεταξύ άλλων ο Φίλιππος ο Ακαρνάν, όπου αναφορές δια το κύρος και την εμπιστοσύνη που έτρεφε για την ιατρική παρακολούθηση και θεραπεία του και των εταίρων του (αναφορές στον θάνατο Κλείτου, Ηφαιστίωνα) είναι μνημονευμένα κατ΄ επανάληψη στο έργο «Αλεξάνδρου Ανάβαση» του Αρριανού στο κεφάλαιο IV π.8. Αποκορύφωμα της Ιατρικής στα Ελληνιστικά έτη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των επιγόνων του ήταν η καταγεγραμμένη ιατρική σε Αρχαία κείμενα στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, την οποία ίδρυσε συμβάλλοντας στη διάδοση και στην εφαρμογή της σ’ όλη την οικουμένη. Άλλο ένα από τα χιλιάδες ευεργετήματα στην ανθρωπότητα της εκπολιτιστικής εκστρατείας του. Στην Αλεξάνδρεια, της εποχής των Πτολεμαίων, άκμασε η ιατρική υπό την προστασία των ηγεμόνων της πόλης. Ερευνητές από όλα τα μέρη ερχόντουσαν για να μελετήσουν.

Η σπουδή της ιατρικής στην Αλεξάνδρεια έγινε παγκόσμια γνωστή. Μεγάλα παραδείγματα της εποχής ήταν ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος. Επίσης μεγάλη πρόοδος εκείνη την εποχή υπάρχει και στη χειρουργική, εξαιτίας της μεγάλης ποικιλίας και ποιότητας των ιατρικών εργαλείων που δεν έχουν σχεδόν τίποτα να ζηλέψουν από τα δικά μας. Εν συνεχεία κατά την Ρωμαϊκή επικυριαρχία και την υποδούλωση του Αρχαίου Ελληνισμού διακεκριμένη προσωπικότητα της εποχής ήταν ο Γαληνός καταγόμενος από της Έφεσο της Ιωνίας. Η ιατρική του Γαληνού περιλάμβανε έρευνες, πειράματα, πορίσματα δυναμικής φυσιολογίας, παθοφυσιολογίας του ασθενή, ιστολογίας, θεραπευτικές, φαρμακευτικές τεκμηριώσεις, αλλά και αναφορές σε ιατροφιλοσόφους με παράλληλη ανάπτυξη της ιστορίας της ιατρικής επιστήμης.

Συμπεράσματα:

Την εποχή εκείνη το έργο της νοσηλευτικής αποτελούσε μία Θεάρεστη ανθρωπιστική πράξη με σεβασμό στην προσωπικότητα του ασθενή. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν την ολιστική θεραπεία και αντιμετώπιζαν τον κάθε ασθενή ως ξεχωριστό, ως μοναδική προσωπικότητα. Δεν τον έβλεπαν ως αριθμό, ως μονάδα, ως προϊόν παραγωγικότητας και ως πελάτη όπως η σύγχρονη πραγματικότητα έχει υποταχθεί σε ιδιοτελή συμφέροντα, οι λειτουργοί υγείας τείνουν να «μεταλλαχθούν» σε τεχνοκράτες συντεχνιακούς επαγγελματίες, τα νοσοκομεία σε κερδοφόρους ή ζημιογόνους οργανισμούς βάσει διαφόρων οικονομικών κριτηρίων και δεικτών.

Σκοπός ήταν η θεραπεία και όχι ο πρόσκαιρος εν ζωή πλουτισμός ή η άνοδος των οικονομικών δεικτών ή των αριθμών, αφού ο ίδιος ο Ιπποκράτης με απτά παραδείγματα αρνήθηκε πλούσια δώρα από βασιλείς και πλουσίους, δίνοντας άλλη διάσταση στο λειτούργημα που ο ίδιος ήθελε να ασκεί. Μη ξεχνούμε όταν ο Πέρσης βασιλιάς Αρταξέρξης του έστειλε δώρα, τα οποία ο Ιπποκράτης επέστρεψε λέγοντας «ΜΕΤΑΠΕΜΠΟΜΕΝΟΥ ΑΥΤΟΝ ΕΠΙ ΤΙΜΑΙΣ ΤΑΙΣ ΚΑΤ΄ ΑΥΤΟΝ ΙΣΙΑΙΣ ΚΑΙ ΔΩΡΟΙΣ ΟΤΙ ΠΟΛΕΜΙΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΣ ΕΧΘΡΟΣ ΥΠΗΡΧΕ ΤΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙΝ». Αποτελούσε ένα κοινωνικό λειτούργημα, βασικό στοιχείο του σκοπού και του έργου της νοσηλείας ασθενών, προσδίδοντας στην Αρχαία Ελλάδα την σημασία και τον ανθρωποκεντρισμό που είχαν σαν κύρια προτεραιότητα βαρυνούσης σημασίας του  πολιτισμού την εποχή εκείνη. Σήμερα ο ανθρωποκεντρισμός υποχωρεί έναντι του τεχνοκρατικού ορθολογισμού της «παγκοσμιοποίησης» των υπηρεσιών υγείας ίσως ουδεμία σχέση έχει με την πραγματική Αρχαιοελληνική ερμηνεία. Δεν ήταν λέξη κενού περιεχομένου, επιφανειακής προσέγγισης ή εφαρμογής. Σ’ όλες τις πτυχές της Αρχαιοελληνικής νοσηλείας ο ασθενής αντιμετωπιζόταν ως βιολογικό όν, ως πνευματικό όν που ξεχώριζε από τα υπόλοιπα, εν ζωή ή εν αναμονή θανάτου, όντα (Αριστοτέλης «Ηθικά Νικομάχεια»), που σημαίνει ότι οι αξίες και οι ανάγκες του αναδύονταν από το σώμα, την υλική πλευρά της ζωής, αλλά και το Πνεύμα, το Λόγο και την Ψυχή, την άυλη «αιθέρια» υπόσταση του ανθρώπου.

Ο Αρχαιοελληνικός πολιτισμός ανάπτυξε σε μεγάλο βαθμό το πνεύμα, την αγωνιστικότητα, την πρωτοβουλία, την ελευθερία και πρώτοι οι Αρχαίοι Έλληνες κατανόησαν ότι η εξερεύνηση του Σύμπαντος, του Κόσμου, του Ατόμου απαιτεί πρωτίστως την ανίχνευση του «έσω κόσμου» του ανθρώπου, την άρση των οδυνηρών απωθήσεων, του πόνου, του φόβου, του τρόμου, της αγωνίας, των πάσης φύσεως ανασταλτικών συναισθημάτων επιβίωσης με αποτέλεσμα την Ποίηση, την Αρχιτεκτονική, την Ναυπηγική, τον Αθλητισμό, την Αρχαία Ελληνική γραμματεία, την λογοτεχνία, τη ρητορεία, το αρχαίο δράμα, την ιστορία, την ιστοριογραφία, το Θέατρο, την Φιλοσοφία, την Δημοκρατία, την Αστρονομία, τα Μαθηματικά, την Άλγεβρα, την Γεωμετρία, την Βιολογία, την καλλιτεχνία, την μνημειακή γλυπτική , την κεραμική, τον σεβασμό του ανθρωπίνου σώματος, της ψυχής, του Πνεύματος, την ανάπτυξη της Ιατρικής, της Νοσηλευτικής. Ο λειτουργός υγείας όφειλε να είναι ισχυρός χαρακτήρας, φιλόπονος, «πολλών αντάξιος άλλων», αγαθός ,σοβαρός, χρήσιμος, επιεικής, φιλάνθρωπος, φιλομαθής, ταπεινός, συνετός, αγνός, δίκαιος, ηθικός, με έντονη, πνευματική και ψυχική καλλιέργεια, σταθερότητα, επιδεξιότητα, τόλμη, ήταν αφιλοχρήματος, άρχων – ελεύθερος απαλλαγμένος από το προσωπικό ή συντεχνιακό του συμφέρον όπως δίδασκαν ο Ασκληπιός, ο Ιπποκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης.

Η Νοσηλευτική είναι η τέχνη και η