Περίπου δύο χρόνια μετά την εμφάνιση και την εξάπλωση της Covid-19 o πλανήτης συνεχίζει να δίνει αγώνα για την αντιμετώπιση της ασθένειας. Στο διάστημα αυτό είδαμε να καταγράφονται σημαντικές εξελίξεις. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα εγκρίθηκαν εμβόλια και νέα φάρμακα. Από την άγνοια για το πώς συμπεριφέρεται ο ιός οδηγηθήκαμε σε ένα πλήθος πληροφοριών, που μας βοηθούν στην αναχαίτισή του. Αν και το τέλος της πανδημίας πλησιάζει, εντούτοις έχουμε ακόμη δρόμο για να διανύσουμε.
Ο μόνος δρόμος για να πετύχουμε ανοσία πληθυσμού είναι ο εμβολιασμός, ανάφερε ο Σωτήρης Βανδώρος, Αναπληρωτής Καθηγητής στα Οικονομικά της Υγείας, στο Πανεπιστήμιο King’s College, σε συνέντευξή του στον «Φιλελεύθερο», τονίζοντας πως όσο πιο γρήγορα εμβολιαστεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τόσο πιο γρήγορα θα αφήσουμε πίσω μας αυτό τον εφιάλτη.
Πάντως, τα μαθήματα που μας δίνει η πανδημία είναι πολλά. Και ένα από τα πιο σημαντικά είναι ότι πρέπει να θωρακίσουμε τον τομέα της δημόσιας υγείας. Όπως εξήγησε ο Έλληνας ειδικός, οι χώρες που είχαν ένα ήδη υποστελεχωμένο σύστημα υγείας ή αντιμετώπιζαν ελλείψεις πριν από την πανδημία, δέχτηκαν ακόμα μεγαλύτερη πίεση λόγω των έκτακτων συνθηκών. Η πανδημία αποτελεί μια ευκαιρία για επένδυση στη δημόσια υγεία και στήριξη των συστημάτων υγείας. Αυτό που κατέστη σαφές είναι ότι πρέπει να έχουμε ένα σύστημα έτοιμο να δεχτεί οποιεσδήποτε προκλήσεις και να ανταπεξέλθει ότι και να γίνει προκειμένου να διασφαλιστεί το μεγαλύτερο αγαθό που είναι η υγεία όλων των πολιτών.
Την ίδια στιγμή, ακόμη και όταν τα κρούσματα εξαφανιστούν ή μειωθούν, σημαντική έμφαση πρέπει να δοθεί στην αντιμετώπιση των προκλήσεων που θα αφήσει πίσω της η Covid-19 και οι οποίες δεν είναι καθόλου αμελητέες. Από τις μακροχρόνιες συνέπειες της ασθένειας κόπωση για παράδειγμα ή τις μόνιμες βλάβες μέχρι τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία είναι σαφές ότι η πανδημία θα συνεχίσει να μας απασχολεί για πολύ μεγάλο διάστημα. Το σύστημα υγείας τα επόμενα χρόνια θα κληθεί να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα και για αυτό, και θα χρειαστεί ανάλογη στελέχωση και επιπλέον πόρους, εξήγησε ο Σωτήρης Βανδώρος τονίζοντας πως επιβάλλεται να διδαχτούμε από τα μαθήματα που μας έδωσε η πανδημία, προκειμένου την επόμενη φορά που θα συμβεί κάτι ανάλογο να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι.
-Πάμε προς το τέλος της πανδημίας ή μήπως είναι νωρίς να ειπωθεί κάτι τέτοιο;
-Η αύξηση του αριθμού των εμβολιασμένων και όσων έχουν αναρρώσει, λειτουργεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Την ίδια στιγμή όμως, ο αριθμός των κρουσμάτων είναι σε πολύ υψηλά επίπεδα, λόγω της μετάλλαξης Δέλτα και την αναστολή μέτρων κοινωνικής απόστασης. Δεν μπορούμε να ξέρουμε ακριβώς πότε θα τελειώσει η πανδημία, αλλά για να γίνει αυτό θα πρέπει να εμβολιαστεί ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Υπάρχουν ακόμα αβεβαιότητες, σχετικά με τυχόν νέες μεταλλάξεις, και τα χαρακτηριστικά τους σχετικά με την μεταδοτικότητά τους και την πιθανότητα σοβαρών συμπτωμάτων.
-Πόσο διάστημα θα χρειαστεί για να περιοριστεί τοπικά ο ιός και να καταστεί ενδημικός, λαμβάνοντας υπόψη ότι υπάρχουν χώρες που έχουν εμβολιάσει σε πολύ μικρό τον πληθυσμό τους;
-Ο ιός θα γίνει ενδημικός όταν θα πλέον έχει εμβολιαστεί (ή αναρρώσει) η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Όσο καθυστερεί ο σχεδόν καθολικός εμβολιασμός, τόσο θα καθυστερήσει η λήξη της πανδημίας, και τόσο μεγαλώνει η πιθανότητα νέων μεταλλάξεων που μπορεί να δημιουργήσουν επιπλέον προβλήματα. Ακόμα και όταν ο ιός γίνει ενδημικός, ενδεχομένως να υπάρχουν τοπικές εξάρσεις σε πληθυσμούς που είναι ανεμβολίαστοι, αλλά εφόσον ο γενικός πληθυσμός είναι εμβολιασμένος, το φαινόμενο θα περιοριστεί σε τοπικό επίπεδο.
-Συμπληρώνονται σε λίγο δύο χρόνια από τότε που η Covid-19 σάρωσε τις ζωές μας. Μπορούμε να προβούμε σε μια αξιολόγηση του τι έγινε και του τι δεν έγινε; Υπάρχουν κάποια πράγματα που εάν είχαν γίνει διαφορετικά θα μπορούσαν να είχαν συμβάλει ακόμη περισσότερο στην καλύτερη διαχείριση;
-Είναι σημαντικό να αξιολογούμε τη στρατηγική και να μαθαίνουμε από τυχόν λάθη. Πρέπει όμως να τονίσω ότι στα αρχικά στάδια της πανδημίας η γνώση που είχαμε για τον ιό ήταν περιορισμένη, το οποίο περιόριζε την αποτελεσματικότητα της αντίδρασης. Για παράδειγμα, αρχικά δεν ήταν γνωστό αν ο ιός μπορούσε να μεταδοθεί από τον αέρα, ενώ ταυτόχρονα, υπήρχε παγκόσμια έλλειψη μασκών και λοιπού προστατευτικού υλικού, που δεν επαρκούσε ούτε για το ιατρικό προσωπικό. Έτσι, δεν δόθηκε έμφαση στη χρήση μάσκας στα πρώτα στάδια της πανδημίας. Επίσης, ενώ περιοριστικά μέτρα ήταν απαραίτητα για να περιοριστεί ο ιός και να προετοιμαστεί το σύστημα υγείας, αυτά έπρεπε να επαναξιολογούνται συνεχώς και να λαμβάνεται υπόψη η υποκατάσταση ανθρώπινων συμπεριφορών. Αν το κλείσιμο των καφετεριών σε εξωτερικούς χώρους π.χ. οδήγησε σε περισσότερες συναθροίσεις σε σπίτια σε κλειστούς χώρους που ευνοούν τη διασπορά, μπορεί να είχε το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Αυτό που θα μπορούσε να είχε γίνει είναι καλύτερη αξιοποίηση των δεδομένων, σωστή στατιστική ανάλυση και διαρκή αξιολόγηση και αναπροσαρμογή των μέτρων.
-Ποιες είναι κατά τη γνώμη σας οι στρατηγικές που πρέπει να ακολουθήσει στο άμεσο μέλλον ο τομέας της Υγείας για να έχει ένα καλύτερο και αποδοτικότερο μέλλον μετά την πανδημία;
-Ο τομέας της υγείας πρέπει να εστιάσει στην αποδοτική χρήση των πόρων και την αξιολόγηση των υπηρεσιών υγείας. Δεν υπάρχουν περιθώρια για σπατάλες, αλλά ούτε για καθυστερήσεις στην υιοθέτηση νέων τεχνολογιών υγείας αν αυτές μπορούν να προσφέρουν επιπλέον θεραπευτικό όφελος. Συμφωνίες ανάμεσα σε παρόχους και το σύστημα υγείας (τα λεγόμενα managed entry agreements) μπορούν να προσφέρουν έγκαιρη πρόσβαση σε καινοτόμες θεραπείες σε λογικό κόστος.
-Ποια κενά στη δημόσια υγεία εντοπίστηκαν και πώς μπορούν αυτά να καλυφθούν;
-Οι συνθήκες κατά την πανδημία είναι ειδικές, και κατά συνέπεια δεν αντικατοπτρίζουν μια συνηθισμένη κατάσταση. Όμως χώρες που είχαν ένα ήδη υποστελεχωμένο σύστημα υγείας ή αντιμετώπιζαν ελλείψεις, δέχτηκαν ακόμα μεγαλύτερη πίεση λόγω των έκτακτων συνθηκών. Η πανδημία αποτελεί μια ευκαιρία για επένδυση στη δημόσια υγεία και στήριξη των συστημάτων υγείας. Εξάλλου, όταν τελειώσει η πανδημία, θα εξακολουθήσουμε να αντιμετωπίζουμε πολλές από τις συνέπειές της: Η Covid-19 έχει προκαλέσει μόνιμες βλάβες σε πολλούς ασθενείς, οι οποίοι θα συνεχίσουν να χρειάζονται ιατρική φροντίδα. Υπήρξαν σημαντικές καθυστερήσεις στην διάγνωση και θεραπεία άλλων ασθενειών είτε για να δοθεί προτεραιότητα σε ασθενείς Covid-19, είτε επειδή πολλοί φοβόντουσαν να επισκεφθούν νοσοκομεία για να μην κολλήσουν τον ιό. Όλα αυτά τα συσσωρευμένα προβλήματα θα ασκήσουν επιπλέον πίεση στα συστήματα υγείας, τα οποία θα χρειαστούν επιπλέον πόρους και χρηματοδότηση.
Τα συστήματα υγείας θα χρειαστούν ενίσχυση σε στελέχωση και πόρους
-Στη διάρκεια της πανδημίας πολλά θέματα υγείας μπήκαν στο περιθώριο, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η Covid-19. Για παράδειγμα αναβλήθηκαν χειρουργεία, προγραμματισμένες εξετάσεις κτλ. Ποιες θα είναι οι συνέπειες;
-Αυτό αποτελεί άλλο ένα ισχυρό επιχείρημα υπέρ του εμβολιασμού. Οι συνέπειες της Covid-19 είναι σοβαρές και αναμένεται να επιμείνουν και μετά το τέλος της πανδημίας. Ο ίδιος ο ιός έχει συχνά σημαντικές επιπτώσεις σε πνεύμονες, καρδιά και άλλα όργανα, που επιμένουν και μετά την ανάρρωση από την ασθένεια.
Για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων αυτών απαιτείται ιατρική παρακολούθηση, η οποία μπορεί να είναι μακροχρόνια. Επίσης, προκειμένου να αφιερωθούν περισσότεροι πόροι στην αντιμετώπιση της πανδημίας, αναβλήθηκαν προγραμματισμένες θεραπείες, ενώ πολλές ασθένειες διαγνώστηκαν με καθυστέρηση, είτε επειδή το σύστημα υγείας ήταν επιβαρυμένο, είτε επειδή υπήρχε ο φόβος του να κολλήσει κανείς Covid-19 σε ιατρείο ή νοσοκομείο.
Για παράδειγμα, πρόσφατη μελέτη μας δείχνει ότι παρατηρήθηκε μείωση των εμφραγμάτων, που δύσκολα μπορεί να ερμηνευτεί αποκλειστικά ως συνέπεια της μείωσης του εργασιακού στρες. Κάποιοι ασθενείς ενδεχομένως απέφυγαν την επίσκεψη σε νοσοκομείο μετά από ήπιο έμφραγμα, με αποτέλεσμα όταν αργότερα διαγνωστούν να είναι σε χειρότερη κατάσταση, και συνεπώς η αντιμετώπιση να είναι δυσκολότερη. Ο αντίκτυπος στην ψυχική υγεία είναι επίσης σημαντικός, και οι δομές ψυχικής υγείας καλούνται να σηκώσουν επιπλέον βάρος. Το σύστημα υγείας τα επόμενα χρόνια θα κληθεί να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, και θα χρειαστεί ανάλογη στελέχωση και επιπλέον πόρους. Υπήρξαν πάντως και κάποιες έμμεσες θετικές επιπτώσεις. Για παράδειγμα, στην διάρκεια του πρώτου κύματος, είχαμε μεγάλη μείωση στα τροχαία ατυχήματα, λόγω των περιορισμένων μετακινήσεων.
-Συνήθως δίνεται έμφαση στον επιδημιολογικό αντίκτυπο της Covid-19 δηλαδή στα κρούσματα και τους θανάτους. Τι γίνεται όμως με τον κοινωνικό και κυρίως με τον ψυχολογικό αντίκτυπο;
-Κατά τη διάρκεια της πανδημίας παρουσιάστηκαν αιτίες που ήταν επιβαρυντικές για την ψυχική υγεία. Αρχικά, υπήρξε ο φόβος για την υγεία των ιδίων αλλά και αγαπημένων προσώπων. Έπειτα, πολλοί απώλεσαν την εργασία τους, ή η επιχείρησή τους αναγκάστηκε να κλείσει προσωρινά ή μόνιμα, και γενικά πολλοί αντιμετώπισαν οικονομικά προβλήματα. Κυρίως όμως υπήρξε μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με το πώς θα κυμανθεί η οικονομική κατάσταση και πότε θα τελειώσει η πανδημία και οι συνέπειές της. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει την επίπτωση που μπορεί να έχει η αβεβαιότητα ή η οικονομική ύφεση πάνω στην ψυχική υγεία, ενώ τα lockdown δυσκόλεψαν τις κοινωνικές συναναστροφές και οδήγησαν αρκετούς σε μοναξιά ή και κατάθλιψη. Επομένως γίνεται αντιληπτό ότι η πανδημία αποτέλεσε σοβαρό επιβαρυντικό παράγοντα της ψυχικής υγείας. Η ενίσχυση των μονάδων ψυχικής υγείας, η στήριξη από οικογένεια και φίλους και η βελτίωση του οικονομικού κλίματος μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των ψυχολογικών και κοινωνικών συνεπειών της πανδημίας.
-Έχετε εκτίμηση πως θα αλλάξουν οι κοινωνικές συμπεριφορές των ανθρώπων; Δηλαδή στο μέλλον θα βλέπουμε ανθρώπους να δίνουν με διστακτικότητα το χέρι τους σε κάποιον άλλο ή θα κρατούν αποστάσεις;
-Αλλαγές έχουν υπάρξει, και είναι πολύ πιθανόν κάποιες να παραμείνουν. Η αποφυγή της χειραψίας ίσως βοηθήσει στην μείωση άλλων μεταδοτικών παθήσεων, όπως η γρίπη. Πέρσι, λόγω των περιοριστικών μέτρων, μειώθηκαν δραματικά οι νοσηλείες και θάνατοι λόγω γρίπης. Στην Ιαπωνία π.χ., κατά τους χειμερινούς μήνες, ήταν συνηθισμένη η χρήση μάσκας στα μέσα μαζικής μεταφοράς πριν την πανδημία Covid-19. Δεν αποκλείεται να δούμε χρήση μάσκας σε τρένα και λεωφορεία και σε άλλες χώρες στην μετά-Covid εποχή.
-Αν σε δέκα, είκοσι χρόνια βρεθούμε αντιμέτωποι με μια νέα πανδημία, πιστεύετε πως θα είμαστε στην ίδια κατάσταση που ήμασταν το 2019, δηλαδή σε μεγάλο βαθμό απροετοίμαστοι ή θα έχουμε πάρει κάποια μαθήματα;
-Κάθε πανδημία έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, και η ενδεδειγμένη αντιμετώπιση δεν θα είναι πάντα η ίδια. Όμως θα υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία, και η ανάλυση της κατάστασης κατά την διάρκεια της πανδημίας Covid-19 μπορεί να αποτελέσει οδηγό σε μελλοντικές πανδημίες. Τα μαθήματα από την τωρινή πανδημία είναι πολλά. Είναι σημαντικό να κερδίσουμε χρόνο στα πρώτα στάδια της πανδημίας, μέχρι να έχουμε περισσότερες πληροφορίες για τυχόν νέο ιό. Οπότε η έγκαιρη αντίδραση μπορεί να σώσει ζωές αλλά και να δώσει την ευκαιρία στο σύστημα υγείας να προσαρμοστεί ανάλογα. Η σοβαρή έλλειψη σε παγκόσμια κλίμακα σε προστατευτικό υλικό, αντισηπτικά κ.λπ. τους πρώτους μήνες δείχνει και τη σημασία της ύπαρξης στρατηγικών αποθεμάτων τέτοιου υλικού, ώστε την επόμενη φορά να μην υπάρξουν ανάλογες ελλείψεις, που θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των υγειονομικών αλλά και αποτελούν εμπόδιο στην αντιμετώπιση του ιού. Ο πανικός που παρουσιάστηκε με μαζικές αγορές στα σουπερμάρκετ ήταν παντελώς αχρείαστος, καθώς δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Ας ελπίσουμε ότι η μνήμη θα λειτουργήσει θετικά στην επόμενη πανδημία ώστε να αποφευχθούν τέτοια φαινόμενα πανικού.
Είναι επίσης σημαντικό να αξιολογούμε διαρκώς τυχόν μέτρα που εφαρμόζονται με σωστή χρήση στατιστικών μεθόδων και αυτά να αναπροσαρμόζονται αναλόγως. Καθώς η ανθρώπινη συμπεριφορά προσαρμόζεται και αλλάζει ανάλογα την περίοδο και άλλους παράγοντες, ένα μέτρο που ήταν αρχικά αποδοτικό μπορεί να έχει αντίθετα αποτελέσματα σε άλλη φάση. Πρέπει λοιπόν να αποφεύγουμε μέτρα που οδηγούν σε υποκατάσταση συμπεριφορών με άλλες, πιο επιβλαβείς συμπεριφορές.
-Συμφωνείτε με την άποψη πως πρέπει να δοθεί έμφαση στις πολιτικές πρόληψης; Και αν ναι τι είδους μέτρα πρέπει να παρθούν;
-Ασφαλώς. Δεδομένου ότι ο σκοπός είναι η καλύτερη υγεία, είναι προτιμότερο να προλάβουμε μια πάθηση από το να πρέπει να την θεραπεύσουμε. Πέρα από συστηματική παρακολούθηση της υγείας μας μέσα από εξετάσεις, η υιοθέτηση υγιεινού τρόπου ζωής μπορεί να προλάβει πολλές παθήσεις. Η σωστή διατροφή και η τακτική άσκηση βελτιώνουν την υγεία των ανθρώπων, αλλά αφαιρούν και βάρη από το σύστημα υγείας. Συμπεριφορικές παρεμβάσεις εκ μέρους της Πολιτείας μπορούν να συμβάλουν σε αυτήν την κατεύθυνση, και είναι συνήθως φθηνότερες από το κόστος θεραπείας. Επειδή όμως τα αποτελέσματα συνήθως φαίνονται μετά την μεσολάβηση σημαντικού χρονικού διαστήματος, συχνά δεν βρίσκονται στην προτεραιότητα των πολιτικών υγείας.
